DPSIR MODEL
Uzajamno dejstvo ljudi i životne sredine, odnos između uzroka i posledica problema, prikazan je kroz DPSIR framework (D-Driving Forces, P-Pressures, S-State, I-Impact, R-Response) – teorijsko metodološku osnovu razvijenu od strane Evropske agencije za životnu sredinu (EEA). Pokretački faktori – Pritisci – Stanje – Uticaji – Reakcije društva predstavljaju set indikatora kao okvir za integralnu procenu čovekove životne sredine u Srbiji.
POKRETAČKI FAKTORI
Pokretački faktori negativnih uticaja u životnoj sredini su proizvodnja i potrošnja u privrednim sektorima gde se eksploatišu obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi, koristi energija, primenjuje tehnologija, deponuje otpad, zauzima zemljište. Broj stanovnika, stepen obrazovanja i ekonomska stabilnost predstavljaju značajan faktor. Ljudska zajednica je u zavisnosti od veličine populacije i stepena razvoja značajan “pokretač” potreba u hrani, vodi i materijalnim dobrima.
INDIKATORI
ENERGETIKA
- Potrošnja primarne energije
- Potrošnja finalne energije
TURIZAM
- Ukupni turistički promet
- Turistički promet prema vrstama turističkih mesta
- Turistički promet na planinama
BIODIVERZITET
- Sakupljanje divljih vrsta iz prirode
RIBARSTVO
- Proizvodnja u akvakulturi
ŠUMARSTVO
- Struktura proizvodnje iz državnih šuma
PRITISCI
Pritisci u životnoj sredini proističu iz pokretačkih faktora, privrednih aktivnosti i faktora koji predstavljaju rezultat u zadovoljavanju potreba društvene zajednice.
Pritisci predstavljaju posledicu ukupnog procesa proizvodnje i potrošnje u društvu, i mogu se podeliti u tri osnovne grupe: 1. prekomerna upotreba prirodnih resursa, 2. promena u nameni korišćenja zemljišta i 3. emisije opasnih i štetnih materija i hemikalija u vazduh, vodu i zemljište
INDIKATORI
VODA
- Korišćenje vode u domaćinstvu
- Indeks eksploatacije vode
ZEMLJIŠTE
- Promena načina korišćena zemljišta
- Upravljanje kontaminiranim lokalitetima
POLJOPRIVREDA I PREHRAMBENI SISTEMI
- Navodnjavanje poljoprivrednih površina
- Poljoprivredne oblasti visoke prirodne vrednosti
OTPAD I RECIKLAŽA
- Komunalni otpad
- Količina proizvedenog otpada u toku delatnosti preduzeća
- Količina izdvojenog prikupljenog, ponovo iskorišćenog i odloženog otpada
- Prekogranično kretanje otpada
- Deponije i smetlišta
- Ambalaža i ambalažni otpad
- Količine posebnih tokova otpada
- Količina proizvedenog otpada iz objekata u kojima se obavlja zdravstvena zaštita i farmaceutski otpad
- Ukupna količina nastalog otpada (kg po stanovniku)
UBLAŽAVANJE KLIMATSKIH PROMENA: SMANJENJE EMISIJA
- Emisije zakiseljavakućih gasova (NOx, NH3 i SOx)
- Emisije prekursora prizemnog ozona (NOx, CO, CH4 i NMVOC)
- Emisije primarnih suspendovanih čestica i sekundarnih prekursora suspendovanih čestica (PM10, NOx, NH3 i SO2)
- Emisije teških metala
- Emisije nenamerno ispuštenih dugotrajnih organskih zagađujućih materija (POPs)
- Emisija gasova sa efektom staklene bašte
- Emisije azota i fosfora u otpadnim vodama
- Emisije zagađujućih materija (teških metala) iz tačkastih izvora
STANJE
Stanje u životnoj sredini je rezultat pritisaka i iskazuje se fizičkim, hemijskim, biološkim, estetskim i drugim indikatorima. Ovim indikatorima se vrednuje kvalitet prirodnih vrednosti: vazduha, vode, zemljišta, šuma, geoloških resursa, biljnog i životinjskog sveta.
INDIKATORI
VODA
- Nitrati u površinskim vodama
- Ortofosfati u površinskim vodama
- Nitrati u podzemnim vodama
- BPK-5 u površinskim vodama
- Amonijum jon u površinskim vodama
- SWQI u površinskim vodama
- Koncentracija prioritetnih i prioritetnih hazardnih supstanici u povrsinskim vodama
- Udeo vodnih tela koja imaju dobar status vode
VAZDUH I KLIMATSKE PROMENE
- Učestalost prekoračenja dnevnih graničnih vrednosti za SO2, NO2, PM10, O3
ALERGENI POLEN
- Maksimalne koncentracije polenovih zrna
- Ukupna količina polenovih zrna
ZEMLJIŠTE
- Stepen ugroženosti zemljišta u urbanim zonama
- Stepen ugroženosti zemljišta od klizišta
- Sadržaj organskog ugljenika u zemljištu
BIODIVERZITET
- Agrobiodiverzitet
- Diverzitet vrsta- trend populacija ptica
- Diverzitet vrsta- trend populacija leptirova
ŠUMARSTVO
- Površina pod šumom
CIRKULARNA EKONOMIJA
- Domaća potrošnja materijala
- Produktivnost resursa
BUKA
- Buka u životnoj sredini
NEJONIZUJUĆE ZRAČENJE
- Izvori nejonizujućeg zračenja od posebnog interesa
UTICAJI
Uticaji kvantifikuju promene u životnoj sredini koje imaju posledice u ekonomskoj i socijalnoj sferi društva, kao i na ljudsko zdravlje. Ove promene u fizičko-hemijskom ili biološkom stanju činilaca životne sredine, izazvane pritiscima, imaju različite uticaje na funkcionisanje ekosistema i dobrobit za ljudsku zajednicu i pojedince.
INDIKATORI
VODA
- Kvalitet vode za piće
VAZDUH I KLIMATSKE PROMENE
- Godišnja temperatura vazduha
- Godišnja količina padavina
- Potrošnja supstanci koje oštećuju ozonski omotač
ALERGENI POLEN
- Broj dana sa prisutnom polinacijom
- Broj dana sa prekoračenjem alergenog polena
- Prostorna raspodela ukupne količine polena ambrozije
ŠUMARSTVO
- Zdravstveno stanje šuma
- Štete u državnim šumama
- Šteta od požara
- Šumski putevi
- Prirast i seča šuma
LOVSTVO
- Dinamika populacija glavnih lovnih vrsta
RIBARSTVO
- Slatkovodni ribolov
REAKCIJE DRUŠTVA
Reakcije društva su odgovori kreatora politike na neželjene uticaje u ekonomskoj i socijalnoj sferi, ali i u svim međuodnosima na putu od pokretačkih faktora, pritisaka, stanja i uticaja.
Reakcija društva na pokretački faktor saobraćaj je politika u promeni načina prevoza, prelaz sa privatnih automobila na javni gradski prevoz.
Reakcija društva na pritisak emisije zagađujućih materija u vazduh je donošenje regulative u vezi dozvoljenog nivoa azotnih oksida u izduvnim gasovima motora sa unutrašnjim sagorevanjem.
INDIKATORI
VODA
- Procenat stanovnika priključenih na javni vodovod
- Procenat stanovnika priključenih na javnu kanalizaciju
- Gubici vode
- Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda
- Zagađene (neprečišćene) otpadne vode
- Vanredno uzorkovanje kvaliteta voda
BIODIVERZITET
- Zaštićena područja
- Važna suvozemna i vlažna staništa unutar zaštićenih područja
OTPAD I RECIKLAŽA
- Preduzeća ovlašćena za upravljanje otpadom
CIRKULARNA EKONOMIJA
- Progres u uvođenju cirkularne ekonomije
ENERGETIKA
- Napredak u oblasti energetske efikasnosti
- Napredak u korišćenju obnovljivih izvora energije
INDUSTRIJA
- Organizovanje, sprovođenje i kontrola sistema ekološkog označavanja – Ekološki znak
- Broj preduzeća sa ISO 14001 sertifikatima
- Priprema potrebnih uslova za uvođenje i izdavanje EMAS sertifikata u Republici Srbiji
- Aktivnosti u oblasti čistije proizvodnje
POLJOPRIVREDA I PREHRAMBENI SISTEMI
- Područja pod organskom proizvodnjom
ŠUMARSTVO
- Pošumljavanje
ODRŽIVO FINANSIRANJE
- Izdaci iz budžeta
- Prihodi od naknada
- Ukupni prihodi od naknada u oblasti životne sredine
- Ulaganja privrednih sektora u zaštitu životne sredine
- Sredstva za subvencije, dotacije i druge podsticajne mere
- Međunarodne finansijske pomoći
- Investicije i tekući izdaci
ZAKONSKA REGULATIVA
- Uspešnost sprovođenja zakonske regulative
- Usvajanje ili sprovodjenje instrumenata politike čiji je cilj podrška prelasku na održivu potrošnju i proizvodnju